Instytucja zachowku jest jednym z kluczowych mechanizmów ochrony najbliższej rodziny spadkodawcy w polskim prawie spadkowym. Zachowek stanowi określoną część spadku, do której uprawnieni są zstępni, małżonek i rodzice spadkodawcy, jeżeli zostali pominięci w testamencie lub otrzymali spadek mniejszy niż przysługująca im ustawowo część I w szczególności gdy majątek spadkowy został uszczuplony przez wcześniejsze rozporządzania dokonane za życia spadkobiercy).
Darowizna a zachowek
Częstym problemem pojawiającym się w praktyce jest kwestia wpływu darowizn dokonanych przez spadkodawcę za życia na uprawnienia do zachowku. Czy darowizna może skutecznie wyłączyć prawo do zachowku?
Zgodnie z art. 993 Kodeksu cywilnego, do spadku dolicza się darowizny uczynione przez spadkodawcę, co oznacza, że przy obliczaniu zachowku uwzględnia się również wartości przekazane przez spadkodawcę w formie darowizn. Wartość ta jest dodawana do tzw. substratu zachowku, czyli podstawy jego obliczenia. Innymi słowy, na potrzeby obliczenia należnego zachowku, wartość darowizny dolicza się do wartości majątku spadkowego, i to niezależnie od tego, że darowizna została dokonana wcześniej (czasami wiele lat wstecz) przed otwarciem spadku. Co istotnie, wartości darowizny, jeżeli było to świadczenie inne niż pieniężne, np. nieruchomość, ustala się na dzień rozliczenia zachowku, a nie na dzień dokonania darowizny.
Darowizna a możliwość wyłączenia zachowku – szczególne przypadki
- Darowizna jako zaliczenie na schedę spadkową – Jeśli spadkodawca obdarował jednego ze spadkobierców ustawowych, darowizna ta może być zaliczona na poczet należnej mu części spadkowej, co może wpłynąć na zmniejszenie jego uprawnień z tytułu zachowku. Taka darowizna nie zostaje natomiast wyłączona z zachowku należnego innym uprawnionym od zachowku niż obdarowany.
- Darowizna na rzecz osoby trzeciej – Jeśli spadkodawca przekazał darowiznę osobie spoza kręgu spadkobierców ustawowych, nie oznacza to, że uprawniony do zachowku zostaje go automatycznie pozbawiony. Może on żądać uzupełnienia zachowku od obdarowanego, o ile darowizna narusza jego uprawnienia do zachowku.
- Darowizny drobne i zwyczajowe – Przepisy prawa nie wymagają doliczania do substratu zachowku drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych, np. prezentów świątecznych czy urodzinowych.
Czy darowizna może całkowicie wyłączyć zachowek?
Co do zasady, darowizna nie wyłącza prawa do zachowku. Instytucją prawa służącą pozbawieniu uprawionego do zachowku jest wydziedziczenie. Wydziedziczenie może jednak nastąpić wyłącznie w przypadkach ściśle określonych prawem (określonych w art. 1008 Kodeksu cywilnego), takich jak np. uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wobec spadkodawcy i wymaga zawarcia w testamencie.
Wpływ umowy dożywocia na zachowek
Instytucją prawa, która wyłącza doliczanie danego składnika majątku do substratu zachowku jest umowa dożywocia. Umowa dożywocia polega na przeniesieniu własności nieruchomości w zamian za dożywotnie utrzymanie. W przeciwieństwie do darowizny, umowa dożywocia nie jest doliczana do substratu zachowku, co oznacza, że uprawnieni do zachowku nie mogą domagać się jej uwzględnienia w rozliczeniach spadkowych.
Zgodnie z orzecznictwem sądowym, umowa dożywocia jest odpłatnym zobowiązaniem, a nie nieodpłatnym przysporzeniem, dlatego nie podlega regułom doliczania darowizn do spadku. Może to stanowić sposób na ograniczenie roszczeń z tytułu zachowku, ponieważ nieruchomość przekazana w ramach umowy dożywocia nie będzie brana pod uwagę przy obliczaniu zachowku.
Jednakże, w sytuacji gdy dożywocie jest pozorne i faktycznie spełnia funkcję darowizny (np. gdy zobowiązany nie świadczy rzeczywistej opieki), istnieje możliwość podważenia umowy dożywocia i uznania jej za darowiznę. W takim przypadku może być ona doliczona do substratu zachowku.
Podsumowanie
Darowizna nie wyłącza automatycznie prawa do zachowku, lecz może wpłynąć na jego wysokość. Jeżeli darowizna została dokonana na rzecz innego spadkobiercy lub osoby trzeciej, uprawniony do zachowku może dochodzić uzupełnienia swojego prawa od obdarowanego. Jedynym skutecznym sposobem na całkowite pozbawienie zachowku jest wydziedziczenie w testamencie, które musi być uzasadnione zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego.
Umowa dożywocia natomiast nie podlega doliczeniu do substratu zachowku, ponieważ jest traktowana jako odpłatna czynność prawna. Jednak w przypadku pozorności umowy dożywocia możliwe jest jej zakwestionowanie i uznanie za darowiznę, co może wpłynąć na obliczenie należnego zachowku
Radca Prawny Szymon Chojnacki
źródło zdjęcia: https://optima.katowice.pl/szymon-chojnacki-radca-prawny-adwokat-w-katowicach/
